" स्व-शोधनाचा दुसरा-तिसरा असा कुठलाही मार्ग नसून तो फक्त प्रेम आहे, हा आग्रही विचार पाऊलो या पुस्तकातून मांडतो. प्रेमात पूर्ण शरणागती आवश्यक असते. एकदा प्रेमाला शरण गेले की, मनात निर्मम भाव उत्पन्न होतो. अशा निर्ममपणातूनच आसक्ती आणि द्वेष या मुख्य मानवी विकारांपासून मुक्तता मिळते आणि आपल्या हृदयात आतापर्यंत दबून गेलेला आत्म्याचा सच्चा आवाज ऐकू येऊ लागतो. पाऊलोच्या पुस्तकाचं आशयसूत्र हे आहे."
मनात असणा-या प्रचंड अंतर्विरोधांवर मात करून एखाद्या निर्णयाची अमलबजावणी करणं हे फारच अवघड काम आहे. त्या अंतर्विरोधांच्या आवर्तनातच इतकं भांबावून आणि भरकटून जायला होतं की, आपण आहे तिथंच बरं आहे, असं मनाशी पक्कं करून आहे त्याच जागी थांबून राहतो. किंबहुना आपला ‘इगो’ कुरवाळत ठेवता येईल, अशा पद्धतीनं त्या न घेतलेल्या निर्णयांचं समर्थन करतो. कारण, अशा मोठ्या हिकमती निर्णयांबरहुकूम चालण्यासाठी मनात जी जिगर लागते, ती प्रत्येकात असतेच असं नाही. त्या निर्णयाच्या परिणामांचा विचार करूनच अनेकांचं निम्मं अवसान गळतं. त्यातील बहुतांश जण आपण अपयशी ठरू, असा विचार करून पहिलं पाऊल टाकायच्या आतच पाय मागं घेतात. प्रेमासारखा अवघड विषयही त्यातच मोडतो. आपण ज्याच्यावर प्रेम करतो, त्यानं नकार दिला तर काय? त्यामुळे ते व्यक्त न करता मुग्ध स्वरूपातच ठेवलेलं बरं! अनेकांच्या प्रेमाची इतिश्री अशाच पद्धतीने होते. हिकमत आणि नजाकत, अशा दोन गोष्टी प्रेम व्यक्त करायला लागतात.
प्रेम करायला हिकमत लागते, हे माहीत आहे. पण, ते नजाकतीतून कसं व्यक्त होतं, ते अनुभवायला पाऊलो कोहलोचं ‘बाय द रिव्हर प्रेडा, आय सॅट डाऊन अँड वेप्ट’ हे पुस्तक वाचायला लागेल. पाऊलो या पुस्तकातून फक्त प्रेमाबद्दलच बोलतो, असं नाही. कर्मकांडविरहित असा जो धर्माचा मूळ आविष्कार, जो फक्त आणि फक्त प्रेमातूनच व्यक्त होतो, त्याबद्दलही तो या पुस्तकातून वाचकांना सांगतो. मुळात तो त्याचा पुस्तक खपवण्याचा ‘एव्हर हिट’ फॉर्म्युलाच आहे. तो स्वत: शुद्ध स्वरूपातील धर्म जपण्याचा पुरस्कार करणारा आहे. गूढवादाचं त्याला अतोनात आकर्षण आहे. त्यामुळं त्याला ‘सेमिऑटिक्स’ (ज्याला आपण मराठीत चिन्हशास्त्र असं म्हणतो)च्या भाषेत बोलायची फार खोड आहे. शब्द एखादी गोष्ट सांगत असला, तरी अर्थात काही वेगळंच अनुस्यूत असतं. पाऊलोची पुस्तकं ही अशी असतात. धर्माचा गाढा अभ्यास असला, तरी तो मांडण्याची त्याची हातोटी धर्ममरतडांसारखी पढीक नाही. माणसाला त्याच्या आयुष्याचं प्रयोजन काय आहे, हे सांगण्यासाठी धर्म आहे. कर्मकांडांसाठी तर तो मुळीच नाही. पाऊलो याच गोष्टीचा पुरस्कार करतो. त्यामुळेच त्याच्या पुस्तकांमधून धर्म ठिकठिकाणी डोकावत असला, तरी तो कर्मठ आणि साचेबद्ध नसतो. धर्मानं सांगितलेली जगण्याची मूलभूत तत्त्वं तो स्वत:च्या अनुभवांतून व्यक्त करीत असतो. वॉल्डनकाठी हेन्री डेव्हिड थोरोनं जे प्रयोग केले, त्यातून ‘अमेरिकन रोमँटिसिझम’च्या तत्त्वज्ञानाच्या चळवळीला बळ मिळालं. पाऊलोचं हे पुस्तकही याच वाटेवर चालायला लावणारं आहे. या पुस्तकाचं शीर्षकही ज्यू धर्मियांच्या प्राचीन सुक्तांमधील अतिप्रसिद्ध काव्यपंक्तीवर बेतलेलं आहे. ‘बाय द रिव्हर्स ऑफ बॅबिलॉन, देअर वी सॅट डाऊन, वी वेप्ट, व्हेन वी रिमेम्बर्ड झिऑन’, ही ती ओळ! बॅबिलोनियन आक्रमकांनी जेरुसलेम जिंकून घेतलं आणि ज्यूंना मायभूमीतून परागंदा व्हावा लागलं. त्या दु:खाची आठवण म्हणजे, हे काव्य!
प्रेमातसुद्धा अशीच काहीशी मोठी किंमत मोजावी लागते, हे सांगण्यासाठी पाऊलोनं या ओळींचा वापर केला असावा. पुस्तकातील नायिका पिलार ही एका शहरवजा गावातील विद्यापीठात शिकणारी मुलगी आहे. स्वत:चं स्वातंत्र्य जपणारी, जीवनातल्या उलट-सुलट आवर्तनांनी भांबावलेली आणि आयुष्याला समजू पाहणारी! बालवयात आपल्या शेजारी राहणा-या मित्राच्या प्रेमात पडलेली. पण, काही काळानंतर तो स्वत:च्या आयुष्याचा शोध घेण्यासाठी दूर निघून जातो. त्यांचं प्रेम तसंच अबोल आणि अव्यक्त राहतं. तीदेखील नंतर अनेकांच्या प्रेमात पडते. पण, त्यांच्याकडून होणा-या अपेक्षाभंगाचं दु:ख पिलारची पाठ सोडत नाही. प्रेम म्हणजे नेमकं काय, हे कुणालाच कधी कळत नाही, या मतावर ती ठाम होत जाते. हा ठामपणा साहजिकच तिच्या प्रेमप्रकरणांतील अपेक्षाभंगातून आलेला असतो. त्यामुळे मनात उमटणारा भावनांचा फुलोरा चेह-यावर दिसणार नाही, अशा पद्धतीने वागण्यात ती तरबेज झालेली आहे. पण, तेवढ्यात तिच्या आयुष्याला वेगळं वळण मिळतं. पिलारला अचानक बालपणीच्या त्या मित्राचा फोन येतो. तो आता आध्यात्मिक गुरू झालेला असतो. आयुष्यात वावटळीप्रमाणे छळणा-या काही प्रश्नांपासून सुटका करण्यासाठी त्याने धर्माचा आश्रय घेतलेला असतो. त्याची कितीही आजूबाजूच्या परिसरात पसरलेली आहे. ती मात्र अजूनही तशीच आहे, विमनस्क आणि गोंधळलेली! तो तिला एका कार्यक्रमाचं निमंत्रण देतो. काही दिवसांच्या या प्रवासात पिलार आणि तिचा हा मित्र प्रेमासह आयुष्यातल्या ब-याच अतार्किक आणि गूढ गोष्टींबाबत चर्चा करतात. ही चर्चा होते, ती फ्रान्समधल्या पायरिनिज पर्वतरांगांतून वाहणा-या प्रेडा नदीकाठी! प्रेम आणि आयुष्य, यांचं मर्म या प्रवासात कसं उलगडत जातं, याचा नितांतसुंदर अनुभव हे पुस्तक देतं. प्रेमातलं सुख पचवण्याची आणि प्रेमभंगाचं दु:ख भोगण्याची ताकद कशी मिळवायची, याबद्दल पाऊलोनं जे काही काव्यात्म स्वरूपात सांगितलं आहे, ते अफलातून आहे.
प्रेमाची उपपत्ती, अर्थ आणि परिणाम, याबाबत इथे चर्चा करण्यात काहीच अर्थ नाही. त्यासाठी हे पुस्तक मुळातूनच वाचायला हवं. स्व-शोधनाचा दुसरा-तिसरा असा कुठलाही मार्ग नसून तो फक्त प्रेम आहे, हा आग्रही विचार पाऊलो मांडतो. प्रेमात पूर्ण शरणागती आवश्यक असते. एकदा प्रेमाला शरण गेलं की, मनात निर्मम भाव उत्पन्न होतो. अशा निर्ममपणातूनच आसक्ती आणि द्वेष या मुख्य मानवी विकारांपासून मुक्तता मिळते आणि आपल्या हृदयात आतापर्यंत दबून गेलेला आत्म्याचा सच्चा आवाज ऐकू येऊ लागतो. पाऊलोच्या पुस्तकाचं आशयसूत्र हे आहे. प्राथमिक अवस्थेतल्या निसर्गपूजकांपासून ख्रिश्चनांपर्यंतच्या सर्व धर्मीयांमध्ये प्राचीन काळापासून स्त्रीलादेखील ईश्वराचं मूर्तस्वरूप मानलं जात होतं. पण, कालौघात तिच्याकडे दुर्लक्ष होत गेलं. पाऊलोनं ‘बाय द रिव्हर प्रेडा..’मध्ये स्त्रीतल्या देवत्वाचं महत्त्व पुन्हा अधोरेखित केलं आहे. पाऊलोच्या सर्व पुस्तकांत चमत्कारांचं स्तोम फार आढळतं. तसं त्याला तार्किकतेला आव्हान देणा-या ‘मेटाफिजिकल’ आणि ‘सुपरनॅचरल’ गोष्टींमध्ये रस असणं स्वाभाविक आहे. कारण, तो स्वत:ला साक्षात्कारी पुरुष समजतो. भयंकर अस्वस्थतेतून हिप्पी कल्चरकडे वळालेला आणि अंमली पदार्थाच्या तावडीत सापडलेला पाऊलो या साऱ्या दिव्यातून बाहेर पडला, तो या तथाकथित साक्षात्काराच्या अनुभूतीनंतर! तोपर्यंत त्यानं जगलेलं आयुष्यच इतकं वादळी आणि अनुभवांच्या दृष्टीने रसरशीत होतं की, आतापर्यंत या अनुभवांवर त्याच्याकडून दीड डझन पुस्तकं लिहिली गेली. आयुष्याच्या उमेदीच्या काळात झालेली त्याच्या मनाची तडफड वाचकांना अजूनही प्रचंड अस्वस्थ करून सोडते. त्यामुळेच दरवर्षी प्रसिद्ध होणा-या ‘बेस्ट सेलर’ पुस्तकांच्या यादीत पाऊलोची किमान आठ पुस्तकं तरी असतातच.
No comments:
Post a Comment